Άγ.Γεώργιος της Κυπριάνας ή των Καλογραιών,η καταστροφή ενός μνημείου ή η καταστροφή της ταυτότητάς μας;

του π. Διονυσίου Λυκογιάννη

Η Μονή του Αγ.Γεωργίου των Καλογραιών βρίσκεται στις υπώρειες του Κάστρου της Ζακύνθου, απέναντι από την Πικριδιώτισσα και δίπλα από τη Γαβαλούσα. Σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία που δημοσίευσε ο Κονόμος και ο Ζώης, ο ναός χτίστηκε το 1628. Έγινε το 1660 το καθολικό μοναστηριού από τον ιερέα Νικηφόρο Μηλιώτη και χρησίμευε «ως άσυλον τιμίων και καλής ανατροφής γυναικών, αφιερωμένων εις τον μοναχικόν βίον και νεανίδων τιμίων ηθών, ως υποτρόφων» και όχι μόνον. Το 1800 η Κυβέρνηση διέταξε να χρησιμοποιηθεί η Μονή και ως απομονωτήριο εκδιδομένων γυναικών, ενώ επί αγγλικής προστασίας χρησίμευε και ως καταφύγιο συγχισμένων μετά των ανδρών τους συζύγων αλλά στέλνονταν και άλλες από τον Μονσινιόρ της πιάτζας (αστυνομίας) ή τον Πρωτοπαπά. Αυτά προκύπτουν από τα ελάχιστα σωζόμενα έγγραφα σήμερα στο Αρχειοφυλάκιο Ζακύνθου.
Η προσωπογραφία του Νικηφόρου Μηλιώτη του Ηγουμένου, έτσι αναφέρεται στα έγγραφα, βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Σολωμού, διορθωμένη και βερνικωμένη όπως διαβάζουμε στον κώδικα του ναού το 1861 από τον «Θεοδόσιο Τζεροτόπουλο[*]...όπου εδιόρθωσε τιν Ικόνα του Ηγουμένου και την εβερονίκειασε όπου ήτουν χαλασμένη».

Ο Ζώης αναφέρει ότι στη δυσδιάκριτη σήμερα επιγραφή, υπήρχε η χρονολογία 1680. Στον εμφανώς επιζωγραφισμένο πίνακα, απεικονίζεται στην άνω δεξια μεριά η εκκλησία και το καμπαναριό, με τα κελιά στη νότια και το περιβόλι στη βόρεια πλευρά του ναού. Ακόμη διακρίνεται μέρος της Σαρτζάδας (του δρόμου που οδηγούσε στο Κάστρο) και των τοιχών του Κάστρου. Την απεικόνιση του Μοναστηριού σε αυτήν τη μεριά του πίνακα θα πρέπει να την αποδώσουμε στον αρχικό ζωγράφο και όχι στις μεταγενέστερες επιζωγραφήσεις. Όσον αναφορά τη μορφή του Μοναστηριού, πιθανώς να είναι αυτή του 17ου αι. όπως το έφτιαξε ο Μηλιώτης. Σ’ αυτό συνηγορεί και το ότι ο ζωγράφος διαλέγει να απεικονίσει ως κύρια είσοδο του Κάστρου την πύλη του Bembo η οποία, σύμφωνα με τον Κονόμο, κλείστηκε οριστικά το 1738, με την καταστροφή του δρόμου (διακρίνεται εδώ) που οδηγούσε από την πόλη σε αυτήν.
Ο ναός ανά τους αιώνες εξαιτίας και των σεισμών, δέχθηκε αρκετές ανακαινίσεις με τελευταία του 1895. Με τους σεισμούς του 1953 κατέρρευσε η στέγη του και μέρος από τους τοίχους. Ευτυχώς, το εικονοστάσιο-προσπετίβα και άλλες εικόνες αλλά και τοιχογραφίες σώθηκαν και βρίσκονται διεσπαρμένες στις μέρες μας σε διάφορα μουσεία και εκκλησίες της Ζακύνθου. Ενδεικτικά, θα αναφέρω ότι το τέμπλο (χωρίς την επίστεψη) βρίσκεται στο ναό της Πικριδιώτισσας και χρειάζεται άμεση συντήρηση διότι οι φθορές είναι αρκετές. Πιθανώς, η κατασκευή του να τελείωσε λίγο πριν το 1823, καθότι τη χρονιά εκείνη και για ένα χρόνο, ο Νικόλαος Σκιαδόπουλος αναλαμβάνει το χρύσωμά του, σύμφωνα με πληροφορίες από τον κώδικα του ναού. Μέχρι τότε υπήρχε το τέμπλο που κατασκεύασε ο Τζουάνες Μοσκέτης το 1656 (μου είναι άγνωστο αν σώζεται κάτι) και που λανθασμένα θεωρείται και από τον Κονόμο ότι το υπάρχον είναι του Μοσκέτη. Ο Ζώης αναφέρει και επιγραφή με χρονολογία ΑΧΠΓ, ίσως τότε να έγινε το χρύσωμα του πρώτου τέμπλου. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι ο υιός του Τζουάνε, Άντζολος (μεταξύ άλλων κατασκεύασε τα διάστυλα-τέμπλο της Αγ.Αικατερίνης των Κήπων και του Παντοκράτορα Ζακύνθου), είναι γραμμένος σε δίπτυχα της Μονής ενοριτών και αδελφών του 17ουαι., που βρίσκεται στο Μουσείο Ζακύνθου. Στα ίδια δίπτυχα είναι γραμμένος και ο αγιογράφος Λέος Μόσκος. Στο ναό της Πικριδιώτισσας βρίσκεται και η δεσποτική εικόνα του Αγ.Γεωργίου.
Στο Μουσείο Ζακύνθου, μεταξύ άλλων, θαυμάζει κανείς τα βημόθυρα αλλά και τους πίνακες από τη δεύτερη ζώνη του τέμπλου, όλα έργα του Νικολάου Καντούνη. Στέκει κανείς ακόμα και σήμερα γεμάτος δέος αλλά και έκσταση μπροστά από τη γλυκύτητα του Ευαγγελισμού, τη χαρά της Γέννησης, την αποδοχή του Βαπτίσματος, το πάθος της Σταύρωσης, τη συντριβή της Αποκαθήλωσης, το δυναμισμό της Ανάστασης, τη ζωηρότητα της Ανάληψης αλλά και την αγαλίαση της Πεντηκοστής. Όλη η Θεία Οικονομία απεικονισμένη εκτυλίσσεται σήμερα στην αίθουσα αυτή του Μουσείου, με διαφορετικό όμως προορισμό για τον οποίο φτιάχτηκαν, δημιουργώντας ίσως για τους περισσότερους συναισθήματα από μια επίσκεψη σε πινακοθήκη. Στο ίδιο Μουσείο βρίσκεται και ένας Απόστολος (Μ.Ζ 873) από τον Άγ. Γεώργιο, τυπωμένος από τον Νικόλαο Γλυκύ το 1813 με αργυρόγλυπτη επένδυση. Από τη μια πλευρά απεικονίζονται οι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος κρατώντας ομοίωμα ναού και από την άλλη ο Άγ.Γεώργιος δρακοκτόνος. Υπάρχει η εξής επιγραφή «ΔΙΑ CΗΝΔΡ ΤΟΝ ΕΠΙΤΙΡ ΔΙΟΝΙCIΟΥ ΚΟΜΙΤΟS MAΝΔΡΙΚΙ[ΑΡΔΗ] ΔΡΑΓΑΝΙΓΟΥ ΨΙΜΑΡΗ ΚΟΜ. ΔΙΟΝΙCΙΟΥ ΝΑΖΗ». Πρόκειται για ένα άγνωστο μέχρι τώρα έργο του Γεωργίου Διαμαντή Μπάφα. Διαβάζουμε στον κώδικα του ναού «1826 οκτομβρίου πρότι διά έναν άγιον απόστολον ασιμένιο έδοσα του χρισικού Γεόργο διαμαντί μπάφα ταλ. 19».
Στον μητροπολιτικό ναό του Αγ. Νικολάου των Ξένων βρίσκονται, τουλάχιστον στη θέση που ήταν δεξιά και αριστερά από την Ωραία Πύλη και όχι ως μουσειακό έκθεμα, οι δεσποτικές εικόνες από το τέμπλο του Αγ. Γεωργίου, της Παναγίας βρεφοκρατούσας και του Χριστού ως Μέγα Αρχιερέα. Υπάρχει ακόμη στον ίδιο ναό και τεμάχιο λειψάνου του Αγ.Γεωργίου με τη λειψανοθήκη του, το οποίο πανηγύριζαν στην αλλοτινή εκκλησία την ημέρα της μνήμης Του μεγαλοπρεπώς.
Όπως ανέφερα και πιο πάνω, ο ναός ήταν (και είναι εν μέρει σήμερα), κατάγραφος από τοιχογραφίες, αρίστης ποιότητας του 1669, καλυμμένες από ασβεστοκονιάματα. Διαβάζουμε στον κώδικα «1862 οκτ 8 εδόσαμε του διονυσίου πασπαλίνου πένες 30 όπου έβαλε τς φριάδες και άσπρισε και μέσα την εκλισίαν». Ελάχιστες αποτοιχίσθηκαν μετά τους σεισμούς του 1953 και βρίσκονται στο Μουσείο. Μερικές όμως, βρίσκονται in situ, ακόμη δηλαδή στα ερείπια. Δυστυχώς προσφάτως, αρκετές καταστράφηκαν από το γκρέμισμα μέρους του βόρειου τοίχου.

Η τοιχογραφία που δημοσιευέται από τον γράφοντα στο «Απάνθισμα Χιλιετίας», εκδ.Ερμής, σ.55, του Αγ.Σισώη δεν υπάρχει πλέον ολόκληρη, παρά μόνο από τη μέση και κάτω. Όπως επίσης και παράσταση Αγίας, πιθανώς η Αγ.Κυριακή (το κατεστραμένο σήμερα πρόσωπο και ένδυμα μοιάζει αρκετά με αυτό της Αγίας Κυριακής από τον Άγ.Ανδρέα στο Μεσοβούνι) , η οποία έχει πλέον «αποκεφαλισθεί» και επιχωθεί. Διακρίνεται ακόμη, ακριβώς στην αριστερή πλευρά της εισόδου του βόρειου τοίχου του ναού και ο Άγ.Γεώργιος (εμφανώς μόνο το κεφάλι και το αριστερό χέρι που κρατά κοντάρι). Ίχνη τοιχογραφιών μπορεί κανείς να δει και σε άλλα σημεία της βόρειας πλευράς καλυμμένα με λεπτό κονίαμα. Αλλά και στο εσωτερικό του ναού, που σήμερα είναι κήπος διακρίνονται στο βόρειο πάλι τοίχο κάποια ίχνη τοιχογραφιών όπως και στην κόγχη του ναού.
Και σα να μην έφτανε μόνον αυτή η καταστροφή, εξαιτίας του κτισίματος μια οικίας δίπλα από το ναό, πέρα από την εξαφάνιση του παλιού περιβολιού με νερατζιές και λεμονιές που αναφέρεται τουλάχιστον από το 1825, καταστράφηκε για να γίνει μαντρότοιχος και η λότζα-υπόστεγο που σωζόταν σε αρκετό ύψος, με τις υπέροχες πέτρινες κολόνες τις. Αυτή, προστάτευε για αιώνες την τοιχογραφημένη βόρεια πλευρά του ναού (που καταστράφηκε στις μέρες μας, όχι πάντως από σεισμούς) αλλά ταυτόχρονα και τους πιστούς, μιας και ήταν ενωμένη με την είσοδο του μοναστηριού που όπως και στα περισσότερα μοναστήρια του νησιού, ήταν η πόρτα του καμπαναρίου που υπήρχε εκεί. Διακρίνονται ακόμη στα αγκωνάρια του μαντρότοιχου, υπολείμματα χρωμάτων...

[*]Τσερετόπουλος, οικ.προερχόμενη εκ Πελοπ., σύμφωνα με το Λεξικό του Ζώη.
(Απόσπασμα από δημοσίευση στην εφ. Ερμής, αρ. φύλλου 1213, Έτος 6ο , 17 Απριλίου 2001, σ. 5)