Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος στο Κάστρο

Ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο Κάστρο της Ζακύνθου, συμφώνα με τον ιστοριογράφο Νικόλαο Σέρρα κτίστηκε (στα ερείπια παλαιότερου ναού; ) από τον Φράγκο ηγεμόνα της νήσου Κάρολο Β΄ Τόκκο (1429-1448), ενώ ο Σπυρίδων Δε Βιάζης αναφέρει ότι στον κώδικα του ναού είχε γραφτεί ότι η πριγκίπισσα Κλεώπη Κοψιδά θυγατέρα του Λεονάρδου Γ΄ Τόκκου, έκτισε το 1478 την εκκλησία με τρεις θόλους. (Το ιερό Βήμα)

Η Ενετική κυβέρνηση από το 1492 παραχωρούσε το ναό jus patronato σε διάφορους διαπρεπείς ιερωμένους. Το 1553 το Συμβούλιο της Κοινότητας παραχώρησε την εκκλησία στον λόγιο πρωτοπαπά του Ναυπλίου Νικόλαο Μαλαξό, την όποια κατείχε μέχρι τότε ο αποθανών πρωτοπαπάς Αντώνιος Γλαρεντζάνος. Το 1563 το Συμβούλιο της Κοινότητας ζήτησε από την Ενετική κυβέρνηση να λάβει το ναό και την περουσία για τη δημιουργία γυναικείας Μονής, μιας και μέχρι τότε στη Ζάκυνθο δεν υπήρχε γυναικείο μοναστήρι.

Η Γαληνοτάτη συναίνεσε και διά διατάγματος της 30ης Ιούνιου 1566 αποφασίστηκε μετά τον θάνατο του Νικολάου Μαλαξού και του υιού του Σταματίου (ή Σταυράκη) ο ναός να παραχωρηθεί στην Κοινότητα για να ιδρυθεί γυναικεία Μονή. Τελικά, ο ναός παραχωρήθηκε με συμβόλαιο στις 21 Σεπτεμβρίου 1594 από τον Σταυράκη προτού πεθάνει, αφού η Κοινότητα του κατέβαλε 140 τσεκίνια, για να μεταβεί στην πατρίδα του την Κρήτη.

(Φωτ. της νότιας εισόδου γύρω στα 1919)

Για τη δημιουργία κελιών και προαύλιου αγοράστηκε η διπλανή οικία τουΔομήνικου Βιάγκου το 1603, στην οποία, αφού κατεδαφίστηκε, ανεγέρθηκε η Μονή των «ελληνίδων μοναζουσών». Το μοναστήρι με την περιουσία του διαχειρίζονταν τρεις Επίτροποι, τους οποίους εξέλεγε το Συμβούλιο της Κοινότητας για δύο χρόνια, συμφώνα με δουκικό διάταγμα της 1ης Ιουλίου του 1566. Αν κάποιος από τους εκλεγμένους Επιτρόπους αρνιόταν τη θέση αυτήν, θα έπρεπε να πληρώσει ως ποινή της απείθειάς του τσεκίνια χρυσά δώδεκα.

(Νότια είσοδος)

Το 1608 το Συμβούλιο της Κοινότητας ανακήρυξε τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο προστάτη της πόλης και του νησιού της Ζακύνθου, ορίζοντας την ήμερα των γενεθλίων Του (24 Ιουνίου) ως επίσημη εορτή στο νησί και την εκτέλεση κατ΄ έτος λιτανείας. Στις 14 Ιουλίου 1831 η εγκατεστημένη από τους Άγγλους κατακτητές του νησιού κυβέρνηση αποφάσισε να λάβει όλα τα οικοδομήματα και κτήματα του Κάστρου. Αναγκαστήκαν οι Επίτροποι στη συνένωση με τον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων, στον οποίο μεταφερθήκαν οι κινητοί καλλιτεχνικοί θησαυροί που διέθετε ο ναός. Συμφώνα με μαρτυρία του Αρχιμ. Χρυσόστομου Γκέλμπεση, που υπηρέτησε ως διάκονος στον προσεισμικό ναό του Αγίου Νικολάου, θυμάται μια μεγάλη εικόνα επαργυρωμένη του Προδρόμου στο διακονικό του ναού, όπου υπήρχε αλτάρι αφιερωμένο σε αυτόν, καθώς και την τέλεση την ημέρα αυτήν μεγαλόπρεπης εορτής. Δυστυχώς, όλα τα καλλιτεχνήματα κάηκαν με τη σεισμοπυρκαγια του 1953, που ισοπέδωσε τα πάντα. (Φωτ. Νότιας πλευράς πριν το 1953)

Διασώθηκε το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού του Προδρόμου, έργο του ξυλογλύπτη Νικολάου Βιδάλε κατασκευασμένο το 1742. Μετά τη ν συνένωση το 1831 πουλήθηκε από τους Επιτρόπους στο ναό του Αγίου Νικολάου Σαρακινάδου. Στις μέρες μας, παρά τις όποιες μεταγενέστερες επεμβάσεις, διατηρεί τα στοιχεία εκείνα που το διαφοροποιούν σχεδιαστικά από τα υπόλοιπα εικονοστάσια της εποχής του, καταδεικνύοντας τη μεγαλοπρέπεια που είχε ο ναός. Στο ίδιο τέμπλο θα πρέπει να ανήκουν τα τρία βημόθυρα με τα αντίστοιχα ζευγάρια υποθυρίδων, καθώς και τα τέσσερα θωράκια με τις παραστάσεις τους, η ζωγραφική των οποίων θα πρέπει να έχει βγει από τον χρωστήρα του καλύτερου ζωγράφου του νησιού κατά το β΄ μισό του 18ου αι. και συνάμα καλλιτεχνικού εκφραστή της αστικής τάξης και των αριστοκρατών, του Νικολάου Κουτούζη. Φαίνεται πως οι Επίτροποι μετά τη μεταφορά των πιο σημαντικών αντικειιμένων στον Άγιο Νικόλαο των Ξένων πούλησαν τα υπόλοιπα ξυλόγλυπτα αντικείμενα σε άλλους ναούς. Αναφέρεται στον Κώδικα της Παναγίας της Φαραωνίτισσας στον Άγιο Κήρυκα η αγορά μιας ξύλινης μπάνκας στις 26 Μαρτίου 1843 αντί 6 τάλλαρων από το ναό του Τιμίου Προδρόμου στο Κάστρο. (Άποψη από ανατολικά)

Επί αγγλοκρατίας ο ναός χρησιμοποιήθηκε ως σχολείο και στη συνεχεία ως αποθήκη για να ερειπωθεί και ερημωθεί οριστικά με τους σεισμούς του 1893. Πριν από μερικά χρόνια με την ανασκαφική ερεύνα που έγινε στο μνημείο αποκαλύφθηκε η σωζόμενη τοιχοποιία που φτάνει σε ύψος μέχρι και 2 μ., μεγάλο μέρος της πλακόστρωσης εσωτερικά, καθώς και αλλά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του ναού και των γειτονικών κατασκευών. Ακόμη, περισυλλέγησαν τα εναπομείναντα αρχιτεκτονικά μέλη από τον λαμπρό ανάγλυφο διάκοσμο της περιόδου της ενετοκρατίας, που υπήρχε κυρίως στις θύρες και τα παράθυρα, καθώς φανερώνουν και οι προσεισμικές φωτογραφίες, επιβεβαιώνοντας την ξεχωριστή σημασία που ο ναός κάποτε κατείχε στην παλιά πρωτεύουσα της Ζακύνθου. Ενδεικτικά σημειώνουμε την ασβεστολιθική πλάκα με την ανάγλυφη απεικόνιση του Προδρόμου, ο οποίος παριστάνεται φτερωτός σε μετωπική στάση και χρονολογείται στις αρχές του 17ου αι. .

(Ανάγλυφο, σήμερα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών)

Το περίφημο αυτό γλυπτό, που πιθανόν βρισκόταν στον πυλώνα της Μονής, παραδόθηκε το 1895 από τον τότε φρούραρχο της Ζακύνθου Μ. Βρονταμίτη στη Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία στην Αθήνα. Σήμερα, στο πρόσφατα ανακαινισμένο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών καταλαμβάνει περίοπτη θέση στο τμήμα της επτανησιακής τέχνης με σύντομη ιστορική αναφορά και φωτογραφία του Κάστρου της Ζακύνθου.
Αρχιμ. Διονύσιος Λυκογιάννης

Ιεροκήρυξ Ι. Μ. Ζ.
Ενδεικτική βιβλιογραφία :
-Ντίνος Κονόμος, Ζάκυνθος, Καστρόλοφος και Αιγιαλός , τομ. Α΄, Αθήνα 1979.
-Ζωή Μυλωνά, Το Κάστρο της Ζακύνθου, Αθήνα 2003.

(Δημοσιεύτηκε στην εφ. Ερμής, 8-7-2010)